Капитализмот како религија

Капитализмот може да се гледа како религија, т.е. капитализмот во суштина настојува да одговори на истите грижи, страв и немир на кои порано се обидуваше да одговори таканаречената религија.

Докажувањето на религиозните структури на капитализмот – не само некои религиозно условени структури, како што мислеше Вебер, туку суштинскиот религиозен феномен – и денес одвлекува многу во бескрајни, воопштени расправи. Не можеме прецизно да ја исцртаме мрежата во која сме вплетени. Сепак, после извесно време, ќе можеме подобро да ја согледаме.

Но, дури и сега можеме да воочиме три карактеристики на религиозната структра на капитализмот:

• Прво, капитализмот е чист религиозен култ, можеби и најекстремниот кој некогаш постоел. Во него, сé добива смисла само преку директен однос кон култот: тој нема некаква посебна догма, некаква посебна теологија. Од ова гледиште утилитаризмот ја црпи својата религиозна нијанса.

• Оваа конкретизација на култот е поврзана со друга карактеристика на капитализмот: непрекинато траење на култот. Капитализмот е обожување на култот „sans réve et sans merci“ (без сон и без милост). Во него нема „викенд“, нема ниту еден ден кој не би бил негов празник, во ужасната смисла дека секој ден, секој верник мора предано да ја извршува сета света помпа – екстремна примена на обожувањето.

• Трето, тоа е култ кој го потикнува чувството на вина. Капитализмот е веројатно првиот случај на култ кој почива на вина, а не на искупување. Огромното чувство на вина, кое не може да најде искупување, се свртува кон култот, не за да би се ослободило од кривицата, туку да ја направи општа и универзална, да ја закова во свеста и конечно и пред сé – да го вклучи и самиот Бог во оваа вина, со цел конечно да го заинтересира за искупување. Според тоа, искупувањето не може да се очекува од самиот култ, нити од реформите на таа религија – која мора да задржи некаква стабилна основа – но ни од нејзиното порекнување. Во коренот на капитализмот како религиозно движење – до самиот крај, до конечното инфицирање на бога со чувството на вина – се наоѓа стремеж за освојување на светот обземен со очај, што е всушност неговата потајна надеж. Тука лежи историската посебност на капитализмот: религијата веќе не е обнова на суштеството, туку попрво негово уништување. Од тоа ширење на очајот, чија религија би требало да го опфати целиот свет, се очекува спасение. Трансцедентноста на бога се срушува, но тој не е мртов. Тој е повлечен во човечката судбина. Тој премин на „планетарниот човек“ низ куќата на очајот и апсолутно осаменичкиот карактер на неговиот пат е токму оној етос кој го опишува Ниче. Тој човек е Übermensch, натчовек, првиот кој ја спознал капиталистичката религија и почнал да ја остварува.

• Четвртата карактеристика (на религиозната структура на капитализмот) е тоа што нејзиниот бог мора да остане скриен и да може да му се обратиш дури тогаш кога неговото чувство на вина ќе го достигне пикот. Култот се обожува пред незрелото боженство, при што секоја слика, секоја идеја ја загрозува тајната на неговата незрелост.

Фројдовата теорија исто така се наоѓа во сопственост и под власт на свештеникот на тој култ. Нејзината идеја е длабоко капиталистичка. Потисната, грешна мечта, како аналогија на капиталот – што допрва би требало да се расветли – кој пеколот на несвесното мора да го плаќа со камата.

Таа религиозна капиталистичка мисла на величенствен начин се разрешува во филозофијата на Ниче. Идејата за натчовекот не го изместува апокалиптичниот „скок“ во преобратувањето, искупувањето, прочистувањето или покајувањето, туку во наизглед непрекинатото, но растргнато, испрекинато интензивирање. Затоа интензивирањето и развојот се неускладиви со начелото non facit saltum („природа на прави нагли скокови“). Натчовекот стигнува на одредницата, без да мора да се промени; тоа е историскиот човек кој директно се качи на небото.

Ниче тврдеше дека религиозното чувство на вина извира токму од тоа провалување во небото, од неговата сé попотполна хуманизација, и дека така се одржува. Слично тврди и Маркс: непреобразениот капитализам станува социјализам со проста и сложена камата, како функции на вината (треба да се воочи  двосмисленоста на тој концепт).

Капитализмот е религија сведена на чист култ, без догми. Капитализмот се развиваше паразитски на телото на западното христијанство – не само калвинизмот, туку и останатите ортодоксни христијански струи – така што на крајот историјата на христијанството постана историја на неговиот паразит – капитализмот. Треба да се спореди светот на иконографијата на разните религии и онаа со банкнотите на различни земји; да се воочи духот кој говори низ нивната орнаментација.

Загриженоста (трепетот): ментална болест својствена за капиталистичката епоха. Духовна (не и материјална) безнадежност на сиромаштвото, скитништвото, просјаштвото и монаштвото. Состојба толку безнадежна што преоѓа во вина. „Загриженоста“ е индекс на таа кривица заради чувството на безнадежност; таа извира од стравот од губење на надежта, која потекнува од заедницата, не од индивидуално-материјалното.

Христијанството од времето на реформацијата не поттикна појава на капитализмот, бидејќи и пред тоа и самото се претвори во капитализам.

Методолошки би било корисно прво да се истражи на кои сé начини парите низ историјата ги усвојуваа елементите на митот – сé додека од христијанството не преземаа доволно митски елементи за да створат сопствен мит.

Врската на капитализмот со догмата околу природата на знаењето – кое заради својот карактер за нас е во иста мера ослободувачко и убиствено, Крајниот исход е ослободување и руинирање на знаењето.

Во нашето разбирање на капитализмот како религија може да допринесе и ако замислиме дека првобитниот паганизам морал да ја поима религијата не како некаков „виш морален“ интерес, туку на најнепосредниот и најпрактичен начин – дека сигурно бил свесен за својата „идеална“ или „трансцедентна“ природа, како и денешниот капитализам, но дека на неверниците или припадниците на другите вери во својата заедница гледал исто како што модерната буржоазија гледа на тие што не заработуваат.

Валтер Бенџамин (1892 – 1940), германски филозоф и книжевник, фрагмент 74, Kapitalismus als Religion (1921)