Станува збор за начинот на кој, според проценките на Центарот за граѓански комуникации, на државно ниво се трошат околу 10 милиони евра, пари кои родителите ги трошат за униформи, обезбедување, грицки, средства за хигиена, фотографирање и сл даде. За овие процеси, училиштата не бараат јавно прифаќање со јасни правила на игра, туку секој прави како што му одговара.
Министерството за образование не гледа причина да донесе подзаконски акти за овие набавки, бидејќи се работи за средства кои не влегуваат на сметките на училиштата и се за активности кои се надвор од наставната програма. Но, од друга страна, државната стратегија за борба против корупцијата донесена во 2021 година предвидува донесување на такви правила
Во Македонија има 948 основни и 118 средни јавни училишта за редовно образование. А меѓу нив, оваа учебна година ја започнаа 246.059 илјади ученици. Бидејќи се работи за државни училишта, речиси сите фиксни трошоци ги плаќа државата.
Но, постојат и варијабилни трошоци за различни намени – обезбедување, униформи, екскурзии итн. Родителите тие пари ги плаќаат од свој џеб.
Претходно во некои училишта ги прашавме родителите дали направиле дополнителни трошоци и дали знаат како се избираат фирмите назначени од училиштата.
Прашања – колку пари се работи и како се трошат – поставија и Центарот за граѓански комуникации – невладина организација чија специјалност е следење на јавните набавки.
Тој проценува дека тоа изнесува околу 10 милиони евра годишно, пари на родителите кои се канализираат низ училиштата. И, освен за екскурзии, нема јасни правила за тоа како се прават другите набавки.
„Истражувањата покажуваат дека нема транспарентен процес, нема јасни правила до ниту едно училиште што јасно означува како ќе се одвиваат процедурите со парите собрани од родителите на учениците од овој процес велејќи дека тоа не се пари добиени од буџетот и за тие пари нема процедури согласно законот за јавни набавки, што секако ни беше многу јасно од почетокот на истражувањето. “
Вели Сабина Факич од Центарот за граѓански комуникации, која спроведе истражување со наслов „Непостоење процедури, транспарентност и отчетност при набавките финансирани со родителски пари во училиштата“.
Наодите во истражувањето на Центарот за граѓански комуникации се засноваат на детална анализа на податоци од примерок од 96 училишта во осум општини низ државата.
Истражувачите лично контактирале со секое училиште кое било предмет на анализа за да добијат информации како што е процесот со кој тие купуваат со пари од родителите. Речиси половина од училиштата, односно 40 од нив, не одговориле или споделиле нецелосни информации.
„Иако се повикавме на Законот за слобода на информирање, тие сепак беа обврзани да ги дадат тие информации. Така што непочитувањето, надвор од законската обврска, веќе е црвено знаме. Значи, тие веќе се „Некои се кријат затоа што не се подготвен да одговори на бараните информации“.
Вели Факик од ЦГК.
Па, еден од главните наоди на истражувањето е тоа,
„Во отсуство на процедури, основано може да се сомневаме дека некој друг на партиски начин носи одлуки за понуди за набавка на училишни униформи, набавка на храна и на тој начин овозможува корупција во начинот на трошење на парите. Има и шири“.
Решивме сами да спроведеме мини анкета. Бидејќи многу училишта имаат лоши веб-страници и речиси и да нема огласи за набавки, по случаен избор побаравме директори од некои од училиштата вклучени во истражувањето. Се јавивме во десетина училишта, но освен што имаат нефункционални веб-страници, многу од нив немаат ни работни телефонски броеви, оставајќи ги само веб-страниците на училиштата како свои.
Интервју ни даде директорот на само едно, Митко Димовски од СОУ „Орсеј Николов“.
Не пречека со чувство дека е свесен за шпекулациите за директорите и наставниот кадар за трошење пари. Затоа, вели, посакува и апелира МОН да ги донесе процедурите. Дотогаш тие заедно со своите колеги се обидуваат сите одлуки за купување од џебот на родителите да ги префрлат на самите родители и деца.
„Одлучивме родителите, според нивниот буџет, да можат да купат една, две, три маици и една, две или три блузи за нивните деца , виолетова и жолта и во тој дел родителите сами ги финансираа, ние не одлучувавме каде да ја купиме униформата , тие имаа опција каде сакаат да ги купат, во тој дел финансискиот дел, да не им се мешаме. “,
– објаснува Димовски.
Во ова училиште вака се однесуваат кога станува збор за фотографирање на ученици.
„Околу декември-јануари има состанок на училишната заедница… Тие собираат понуди и ја избираат онаа што најмногу им одговара Самите ученици бараат понуди.
„Орсеј Николов“ вели директорот на училиштето.
За доделувањето на дипломите одлучува училишната заедница, составена од по еден претставник од секое одделение. Тие самите собираат предлози, кои потоа ги презентираат до директорот и наставничкиот совет.
Таков е случајот во скопската гимназија „Орсеј Николов“.
Но, на клучните прашања на оваа тема требаше да одговори министерот Јетон Шаќири. Зошто? Затоа што се очекува Министерството за образование и наука да дава наредби во оваа област.
Наместо интервју, добивме писмен одговор во кој се вели дека не е задача на министерството да одлучува како ќе се трошат парите на родителите.
„Основното и средното образование во Северна Македонија е задолжително и бесплатно. Училиштата добиваат средства од Министерството за образование преку блок дотации кои се префрлаат од државниот буџет до општините. Тоа се средства кои го поддржуваат нормалното спроведување на образовниот процес. и работат за тековното функционирање на училиштата Родителите не се обврзани да инвестираат во училиштата за набавка на опрема, хартија, средства за хигиена, набавка на униформи, поставување физичко обезбедување и слично. На пример, униформите и безбедноста на училиштето не се задолжителни законски. обврска, но доколку родителите/старателите одлучат дека е потребно, собираат средства и избираат давател за конкретната услуга преку Советот на родители, а исплатата се врши директно на сметката на давателот“.
Ова се вели во соопштението испратено од Министерството за образование и култура како одговор на прашање испратено од „360 Степени“.
Бидејќи парите од родителите не влегуваат на сметката на училиштето, а тие потреби не се дефинирани како задолжителни со законите за основно и средно образование, Министерството за образование и култура нема законска основа за донесување на подзаконски акти.
Но, тоа не е наведено во Националната стратегија за спречување на корупцијата усвоена од Собранието на Република Северна Македонија на седницата одржана на 18 април 2021 година. Напротив, се вели дека се бараат прецизни норми за регулирање на набавките.
„Потребно е да се утврдат прецизни критериуми за купување и користење образовни помагала во училиштата, регулирање на набавките што се вршат надвор од законската регулатива за јавни набавки, како и условите и постапката за давање под закуп на недвижен имот на образовните институции.
Пишува во Националната стратегија за антикорупција 2021-2025 година.
Пример за ефектот од носење дополнителни правила се подзаконските акти за ученичките екскурзии и наставата во природа, активности кои се предвидени во наставната програма. Во пракса, училиштата сега се обврзани да вршат јавни набавки според правилата утврдени од Министерството за образование. Беа потребни години на притисок и безброј поплаки за непријатни инциденти на екскурзии за да се дојде до тоа решение.
Наместо да се подигне сомнеж и да се третираат последиците, зошто да не се спречи такво нешто заедно со други активности, дури и ако тие не се дел од задолжителни активности?
